Гомель у пачатковы перыяд вайны
ГОМЕЛЬ У ПАЧАТКОВЫ ПЕРЫЯД ВАЙНЫ
(чэрвень - жнівень 1941 г.)
26 лістапада 1943 года - незабыўная дата для гамяльчан, для ўсіх жыхароў нашай краіны. У гэты дзень громам 20 артылерыйскіх залпаў з 224 гармат Масква просалютовала аб перамозе войскаў Беларускага фронту - вызваленні ад гітлераўскіх захопнікаў першага абласнога цэнтра БССР - нашага роднага Гомеля.
Доўгім і цяжкім быў шлях да гэтай знамянальнай падзеі для воінаў Чырвонай Арміі, партызан, падпольшчыкаў, працаўнікоў тылу.
З першых дзён Вялікай Айчыннай вайны тысячы гамяльчан, звыш 70% камуністаў і камсамольцаў пайшлі ў дзеючую армію. Тыя, што засталіся ў горадзе, пад кіраўніцтвам абласной і гарадской партыйных арганізацый, працавалі пад лозунгам «Усё для фронту, усё для перамогі!»
22 чэрвеня 1941 года ў першай палове дня пад кіраўніцтвам сакратароў абласнога камітэта КП(б)Б Ф. В. Жиженкова, А. П. Асадчага, І. П. Кожара прайшло пасяджэнне бюро абкама. Праз два гадзіны такое ж пасяджэнне адбылося ў Гомельскім гаркаме партыі.
З першых дзён вайны прадпрыемствы Гомеля перакладаліся на выпуск ваеннай прадукцыі. Завод «Гомсельмаш», вядучае прамысловае прадпрыемства Гомеля, стаў выпускаць міны, снарады. Тут жа рамантаваліся танкі, артылерыйскія гарматы, аўтамашыны. У цэхах станкабудаўнічага завода ім.Кірава вырабляліся гранаты, супрацьтанкавыя і супрацьпяхотныя міны. На базе завода былі створаны майстэрні па рамонце бронетэхнікі, гармат, цяжкіх мінамётаў. Кандытарская фабрыка «Спартак» асвоіла выпуск "запальнай сумесі, якая ўжывалася для барацьбы з танкамі. Швейныя фабрыкі і майстэрні перайшлі на пашыў абмундзіравання і амуніцыі.
Горад перадаў у фонд абароны практычна ўвесь автотракторный парк, коней, фураж, значную частку харчовых рэсурсаў. Памяшкання школ, вучылішчаў, тэхнікумаў, педінстытута былі адведзены пад шпіталі і размяшчэнне вайсковых частак.
Тысячы гамяльчан штодня выходзілі на будаўніцтва збудаванняў. Вакол горада быў выкапаны супрацьтанкавы роў працягласцю 28 км.
Жыхары Гомеля прынялі актыўны ўдзел у зборы сродкаў на патрэбы абароны. Толькі ў першыя тыдні вайны яны сабралі 280 тыс. руб., каля 3 кг золата, 18 т каляровых металаў.
Згодна з пастановай СНК СССР ад 24 чэрвеня 1941 г. «Аб мерапрыемствах па барацьбе з парашютными десантами ў прыфрантавой паласе» і «Аб ахове прадпрыемстваў і устаноў і стварэнні знішчальных батальёнаў» такія фарміравання сталі стварацца і ў Гомелі. Знішчальныя батальёны фармаваліся ў асноўным з прадстаўнікоў партыйнага, савецкага, камсамольскага актываў. Батальёны ствараліся па раёнах горада: Новобе-лицкий (камандзір - Шароў) - звыш 300 байцоў; Цэнтральны (камандзір - Салаўёў) - каля 500; Чыгуначны (камандзір - Ранчинский) - 360. Знішчальныя батальёны ствараліся і на буйных прадпрыемствах Гомеля. Так, дзясяткі дыверсантаў былі ліквідаваныя истребительным батальёнам чыгуначнага вузла.
4 ліпеня 1941 г. ДКА (Дзяржаўны камітэт абароны) прыняў рашэнне аб пачатку эвакуацыі прамысловых прадпрыемстваў прыфрантавой паласы. Асабліва напружана работа па эвакуацыі праходзіла ў Гомелі ў пачатку жніўня. Кіраваў ёю спецыяльны штаб на чале з намеснікам старшыні аблвыканкама Р. Я. Карасиком.
За кароткі тэрмін на Урал , у Паволжа, Казахстан, Сібір было перамешчана 42 прамысловых прадпрыемствы, звыш 80 тыс. гамяльчан. Толькі для эвакуацыі абсталявання завода «Гомсель-маш», станкабудаўнічага і паровозовагоноремонтного заводаў было задзейнічана 2,5 тыс. вагонаў. Прычым эвакуацыя з набліжэннем фронту да горада выраблялася пад бесперапыннымі бамбёжкамі горада варожай авіяцыяй. Ужо з верасня 1941 г. гэтыя прадпрыемствы пачалі выпускаць прадукцыю для патрэб абароны. Абарончыя баі за Гомель пачаліся ў пачатку ліпеня 1941 г., калі войскі Заходняга фронту атрымалі загад Вярхоўнага Галоўнакамандавання усімі сіламі абараняць Гомель. Для арганізацыі абароны ў Гомель прыбыў Маршал Савецкага Саюза С. М. Буденый. Тут жа ў Гомелі знаходзіліся ЦК КП(б)Б, СНК БССР, ЦК ЛКСМБ.
24 ліпеня са складу Заходняга фронту быў сфармаваны Цэнтральны фронт (камандуючы - генерал-палкоўнік Ф. І. Кузняцоў) у складзе: 21-ай арміі (генерал М. Р. Яфрэмаў), 13-й (генерал В. П. Герасіменка), 3-га (генерал В. І. Кузняцоў) і групы ВПС (генерал Р. А. Ворожейкин )
Для непасрэднай абароны Гомеля ў ліпені 1941 г. быў створаны Гомельскі баявы ўчастак (генерал п. П. Корзун).
З мэтай узмацнення 21 арміі, якая бараніла подступы да Гомеля, у пачатку ліпеня на базе знішчальных батальёнаў быў створаны полк народнага апалчэння (камандзір Ф. Я. Уткін), а таксама адмысловы батальён Гомельскага гарнізона (камандзір - маёр Н.З.Ісаеў).
Гомельскі полк народнага апалчэння на 80% складаўся з байцоў і камандзіраў знішчальных батальёнаў. У полк ўваходзіла тры стралковых батальёна, каменданцкую і гаспадарчы ўзводы, ўзвод сувязі. На яго ўзбраенні ў асноўным былі вінтоўкі, некалькі дзясяткаў станковых і ручных кулямётаў.
З камуністаў Гомеля быў сфармаваны камуністычны батальён (камандзір — палкоўнік В. А. Маневіч).
Сотні гамельчукоў змагаліся на подступах да Гомеля ў складзе 151 і 132 стралковых дывізій, 17-й асаблівай дарожна-будаўнічай брыгады.
Асабліва бязлітаснымі былі баі за Гомель, якія праходзілі 14-19 жніўня 1941 г. Народныя апалчэнцы вызначыліся ў баях за Титенку, Мильчу, Сеўрукі, Семеновку, Покалюбичи. Га-мельчанам добра вядомыя імёны апалчэнцаў, якія праславіліся пры абароне Гомеля: Ф. Е. Уткіна, М.Н.Кунцэвіча, І. В. Міргаючы, А. М. Гулевіча, І. В. Саўчанка, а. С. Школьниковой і інш.
19 жніўня пасля масіраванага штурму гітлераўцы ўварваліся на ускраіны Гомеля. Да 21.00 вялікая частка горада была захоплена праціўнікам. У 23 гадзіны апошнія часткі Чырвонай Арміі паводле загаду камандавання па пантонны мастах пакінулі Гомель. Баі за Новобелицу працягваліся да 23 жніўня.
50-дзённая барацьба на Гомельскім кірунку, 12-дзённая абарона Гомеля мелі выключна важнае значэнне ў пачатковы перыяд вайны. Гітлераўскае камандаванне задзейнічала на гомельскім кірунку 25 дывізій, тым самым прыслабіўшы наступальную моц сваіх войскаў на Смаленскім напрамку. Гітлераўцы страцілі 80 тыс. салдат і афіцэраў, больш за 200 танкаў, каля 100 самалётаў, шмат іншай баявой тэхнікі.